Lilak pospolity (Syringa vulgaris)  bardzo często nazywany jest bzem, chociaż z prawdziwym bzem (dzikim czarnym – Sambucus nigra) nie jest spokrewniony. Lilak należy do rodziny oliwkowatych (Oleaceae) i bliżej mu do ligustru, forsycji i jesionów. Zazwyczaj jest to krzew lub małe drzewko dorastające do 7 m wysokości z odrostami korzeniowymi. Bez lilak znany jest przede wszystkim z kwiatów, które pojawiają się w maju, są silnie pachnące i mogą być białe różowe, fioletowe, pojedyncze lub pełne. Zebrane są w wiechy o długości nawet 20 cm, na szczytach pędów. Zapewne też wszyscy kojarzą jego sercowate liście.

Lilak „dziki”. Fot. KZ

Bez lilak pochodzi z południowo wschodniej Europy, a do Polski został sprowadzony z Turcji  (stąd też jego inna nazwa – bez turecki). Do dworskich ogrodów Europy trafił w 1563r., jako dar Sulejmana Wspaniałego z jego ogrodów w Istambule. Często jest spotykany na miedzach, we wsiach i zaroślach śródpolnych, i tak mocno zakorzenił się w polskiej tradycji, że uznawany jest za roślinę rodzima.

Lilak „dziki” (Syringa vulgaris) nie ma zbyt wielkich wymagań jeżeli chodzi o glebę i światło, jest dość odporny na suszę. Natomiast odmiany szlachetne (ogrodowe) lubią stanowiska słoneczne, gleby żyzne, świeże, niezadarnione i są wrażliwe na brak wody. Odmiany ogrodowe są szczepione (oczkowane) na lilaku pospolitym (Syringa vulgaris). Dlatego też trzeba stale usuwać odrosty korzeniowe podkładki, by roślina „wyjściowa” nie zagłuszyła szlachetnego szczepu.  Odmiany należy także sadzić głębiej niż rosły w szkółce tak, aby miejsce szczepienia znajdowało się pod powierzchnią gleby, dzięki temu wypuszcza korzenie przybyszowe i odrzuca podkładkę. Rośliny najlepiej sadzić wiosną lub jesienią, a latem mocno podlewać. Lilak jest całkowicie mrozoodporny.

Odmiana fioletowa szczepiona. Fot KZ.

Dość istotnym elementem pielęgnacji tej rośliny jest cięcie. Lilak kwitnie na zeszłorocznych pędach, więc nie należy go przycinać wiosną. Wskazane jest usuwanie przekwitłych kwiatostanów, ponieważ sprzyja to lepszemu kwitnięciu w kolejnym sezonie. Z powodzeniem możemy wycinać kwitnące pędy do wazonów. Co kilka lat wykonujemy cięcie odmładzające, wycinając najstarsze pędy a pozostałe skracając. Należy też co jakiś czas wycinać odrosty korzeniowe, by nie dopuścić do zbyt znacznego rozprzestrzenienia się rośliny.  Lilak nadaje się na żywopłoty formowane i nieformowane.

Gatunek podstawowy lilaka możemy rozmnażać z odrostów korzeniowych lub nasion. Natomiast odmiany szlachetne nie dają odrostów (jeżeli się pojawią to pochodzą one z podkładki) i możemy próbować je rozmnażać przez sadzonki półzdrewniałe.

Wyprodukowano już ponad 1000 odmian lilaka i ogrodnicy ciągle pracują nad nowymi. Aż trudno uwierzyć, że hodowla form ogrodowych zaczęła się zaledwie 100 lat temu. Prekursorami byli Victor Lemoine z Nancy we Francji i jego następcy: Emile i Henri. Wyhodowali oni ponad 200 odmian np. ‘Edith Cavell’, ‘Madame Lemoine’, które cenione są do dziś.

Odmiana biała lilaka szczepiona. Fot. KZ

Jest to zdecydowanie jeden z piękniejszych krzewów ogrodowych ozdobnych z kwiatów. Warto wiedzieć, że drewno lilaka było (a może jeszcze jest) wykorzystywane  do tworzenia ozdobnych szkatułek i innej galanterii drewnianej. W przeszłości  lilaki – obok kwiatów jaśminów i jaśminowców używano do wyboru zegarów zapachowych, w których zmiana zapachu tlącego się kadzidła była miarą upływu czasu.

I jeszcze jedna rzecz. Niestety, pomimo tego, że pięknie pachnie i jest nektarodajny,  lilak nie stanowi pożytku dla pszczół. Budowa kwiatu (zbyt długa rurka korony) nie pozwala by ten owad mógł pozyskać nektar.

Z moich doświadczeń wynika, że najdłużej w wazonie stały kwiaty bzów białych, fioletowe zawsze szybciej więdły. Można próbować przedłużyć trwałość bzowych kompozycji i dolną część pędów pozbawić kory i głęboko wstawić do wody.

I jeszcze ciekawostka. Lilak jest krzewem wskaźnikowym, kiedy zaczyna kwitnąć to znak, że już nastała wiosna. Na podstawie jego kwitnienia tworzy się mapy fenologiczne, które pokazują jak przebiega wiosna w danym roku.

Przygotowując ten tekst korzystałam:

Seneta W. Dolatowski J. 2006. Dendrologia. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Ziółkowska M. 1993. Gawędy o drzewach. Arkona, Warszawa