Zazwyczaj mówiąc „bez” myślimy o bzie lilaku, a tymczasem prawowitym właścicielem tej nazwy jest bez czarny – Sambucus nigra, pospolity krzew rosnący w całej Polsce. Nazywany jest również bzem lekarskim, pospolitym, bzowiną, bziną, hyczką, hyćką i sukiem. To małe drzewko lub duży krzew dorastający do 7-10 m wysokości, nie tworzący odrostów korzeniowych. Liście ma duże, nawet do 30 cm długości, złożone zazwyczaj z 5 listków, które roztarte pachną nieprzyjemnie. Pędy są szare z białym rdzeniem. Czarny bez najbardziej dekoracyjny jest podczas kwitnienia. Biało – kremowe kwiaty w postaci płaskich i szerokich „talerzy” zebrane są na szczytach pędów. Kwiaty pojawiają się w maju i czerwcu, i mają duszący zapach. Jako dzieci używaliśmy ich do pudrowania twarzy. Owoce dojrzewają w sierpniu i wrześniu, są czarne i lśniące.

Owoce bzu czarnego

Jest to roślina wapnio- i azotolubna, spotykana często na nieużytkach. Jest ekspansywny, łatwo się rozsiewa m.in. dzięki ptakom. Starsze okazy mają piękny malowniczy pokrój. Dostępnych jest wiele odmian o zróżnicowanym pokroju, liściach żółtych, żółto i biało pstrych lub z barwnym obrzeżem, kwiatach zaróżowionych lub półpełnych, czy większych owocach. Dekoracyjne jest również to, że bez czarny jako jeden z pierwszych krzewów wypuszcza liście wiosną.

Dziki bez znany jest głównie ze swoich właściwości leczniczych. Jest składnikiem wielu leków oraz kosmetyków. Surowcem farmaceutycznym są suszone kwiaty i owoce.

Kwiaty czarnego bzu zawierają dużo kwasów fenolowych i flawonoidów, a ponadto sole mineralne, garbniki, triterpeny. Napary z kwiatów stosowane są przy leczeniu gorączki, mają także właściwości napotne, wykrztuśne ale również działają moczopędnie, uszczelniają ściany naczyń włosowatych i poprawiają ich elastyczność. Stosowane są do płukania chorego gardła i okładów przy zapaleniu spojówek, oraz jako okłady przy stanach zapalnych skóry.

Owoce zawierają cukry, witaminy (głównie B i C), glikozydy antocyjanowe, pektyny, garbniki, kwasy owocowe, sole mineralne. Podobnie jak kwiaty mają właściwości napotne, przeciwgorączkowo i moczopędne. Działają lekko przeczyszczająco i przeciwbólowo. Stosowane są jako leki odtruwające np. przy zaburzeniach przemiany materii, w stanach zapalnych żołądka i jelit, a także przy leczeniu chorób skórnych, reumatycznych i neurologicznych.

Bez czarny jest także trujący. Różne części rośliny i niedojrzałe zielone owoce zawierają glikozyd sambunigrynę, która rozkładając się wydziela kwas cyjanowodorowy (kwas pruski); dojrzałe ale surowe owoce wywołują mdłości, a zapach kwiatów może wywoływać objawy alergii. Podczas przetwarzania, suszenia, gotowania, sambunigryna ulega rozkładowi i staje się zupełnie nieszkodliwa.

Z owoców robi się konfitury, dżemy, kisiele, soki, wino, można je także suszyć. Wydaje mi się, że kiedyś zarówno z kwiatów i owoców robiliśmy placki. Całe baldachy zanurzałam w cieście naleśnikowym (trochę gęstszym) i smażyliśmy na oleju. Zjadaliśmy posypane cukrem pudrem. Nikt z nas nie chorował, więc skutecznie pozbyliśmy się sambunigryny.

Kwiaty bzu czarnego

Z rośliną tą wiąże się także wiele legend i wierzeń, związane są one głównie ze śmiercią i chorobami. Np. bzowym kijkiem zdejmowano miarę na trumnę, a wykopanie z ziemi korzenia bzu groziło „pokręceniem” człowieka czyli paraliżem. Uznawano, że cień pod krzewem ma właściwości magiczno-lecznicze i zdesperowane matki układały tam swoje bardzo chore dzieci wierzą, że demony zabiorą chorobę. Bez podlewano wodą, którą myto zmarłego, co miało uchronić członków jego rodziny przed rychłą śmiercią. W świecie Harrego Pottera Czarna Różdżka (jedno z Insygniów Śmierci) wykonana była z gałązki czarnego bzu i włosa z ogona Testrala.

W naturze spotykamy drugi gatunek tego rodzaju: bez koralowy (Sambucus racemosa). Jest to krzew dorastający do 4 m, który tworzy odrosty korzeniowe. Liście ma również złożone z 3-7 listków, a kwiaty są zielonkawe, potem żółte w gęstych stożkowatych lub jajowatych wiechach. Owoce są kuliste i czerwone, bardzo ozdobne ale szybko zjadane przez ptaki. Preferuje gleby żyzne świeże i lekkie, unika podłoża o dużej zwartości wapnia. Roślina ta nie ma jednak właściwości leczniczych ale również jest trująca.

Warto posadzić w swoim ogrodzie bez czarny ze względu na jego walory ozdobne, a żeby uniknąć przeziębień pijać herbatę z sokiem z jego owoców.

Korzystałam z:

1. Seneta W., Dolatowski J., 1997.Dendrologia. Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa.
2. Ziółkowska M., 1988. Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
3. https://pl.wikipedia.org/wiki/Bez_czarny
4. zdjęcia pochodzą z www.pixabay.com