Czas Świąt Wielkanocnych kojarzy mi się z wierzbami. Zazwyczaj wybieram palmę wielkanocną taką by była w niej gałązka bazi. Dawno, dawno temu Babcia kazała nam zjadać kotki z takiej poświęconej palmy… Potem wiele lat później zajmowałam się wierzbami, badając proces ogławiania tych drzew. Wiele się wtedy na ich temat dowiedziałam i dziś się tą wiedzą podzielę.Ogławiane wierzby białe w okolicach Kazimierza Dolnego. Fot. KZ

Wierzby są drzewami i krzewami kontrowersyjnymi. Dlaczego?

Według legendy ukraińskiej żyła kiedyś na Ziemi bardzo płodna kobieta – Blinda. Matka Natura zazdrościła jej, gdyż to ona powinna uchodzić za najbardziej płodną i cieszyć się największą liczbą potomstwa. Kiedy Blinda wędrowała przez podmokłe łąki, Matka Natura uwięziła jej stopy w grząskim podłożu. Blinda nie mogąc wydostać się, stała w miejscu i płakała, aż z czasem zamieniła się w wierzbę. Dzięki legendzie, drzewo to stało się symbolem sił witalnych, odradzającego się życia i płodności.

Z wierzbą łączy się wiele legend i mitów. Wierzono, że wierzby rosną na granicy rozdzielającej świat żywych od krainy umarłych. Obszerne dziuple wypełnione świecącym próchnem postrzegane były jako brama do zaświatów. Rosnąca nad wodami wierzba utożsamiana była z mrokiem, wilgocią i rozpadem, była związana z nieczystymi mocami oraz duchami zmarłych. Słowianie wierzyli, że droga do piekła wiedzie przez wierzbę. Może dlatego stare, spróchniałe wierzby były zamieszkiwane przez diabły, czarownice i złe duchy. Rokita mieszkał w zaroślach wierzbowych, Pokuśnik i Nienocki w drzewach rosnących przy drogach do kościoła i do karczmy, a Czart, Frant, Napaśnik albo Przechera na rozstaju dróg, krzywiąc dyszle lub usypiając woźniców. Według Serbów na wierzbach przesiadywały przy księżycu dusze topielców. W próchnie starych wierzb miały znajdować się szatańskie skarby i złoto, które zamieniały się w śmieci, a w pewnych okolicznościach w skarby i magiczne przedmioty. Germanie mieli boga śmierci Vidherra, który ponoć mieszkał w wierzbowych zaroślach w świecie zmarłych, dlatego wierzby kojarzą się też ze śmiercią i umieraniem. To złe wyobrażenie trwało aż do średniowiecza, kiedy to skazańców wieszano na wierzbowych gałęziach.

Dolina Chodelki – czyżby wierzby rosnące  na brzegach rzeczki były odpowiedzialne za jej wylanie? Fot. KZ

Natomiast w tradycji chrześcijańskiej wierzba to symbol prawa Bożego danego całemu światu. Według Ewangelii każdy, komu głosi się tę dobrą nowinę, otrzymuje gałązkę wierzbową, która powinna się rozwinąć dzięki jego współpracy. Mimo, że anioł poobcinał już wiele gałęzi wierzbowych, samo drzewo pozostaje nietknięte. Wierzba symbolizuje także zmartwychwstanie. Dlatego też bazie – kwiaty wierzby, pojawiają się w palmie wielkanocnej. „Martwy pęd” wsadzony do ziemi, wypuszcza zielone listki, odrasta. Jest to jeden ze sposób rozmnażania wierzb, przez żywokoły. Wystarczy uciąć wierzbowy pęd (zazwyczaj w lutym) i wsadzić go w ziemie. I na Wielkanoc będziemy mieć nową wierzbę. Ta zdolność odradzania ma się kojarzyć z Chrystusem powracającym z martwych.

Niektóre zwyczaje związane z wierzbami są mniej przyjemne. W niedzielę palmową okładano się witkami wierzbowymi. Gest ten miał pobudzić moce życiowe i służyć przekazaniu przez wierzbę energii witalnej. W Poniedziałek Wielkanocny Brandenburczycy uderzają palmami (z wierzbowych gałązek) bydło, co ma chronić przed ukąszeniem much. W Finlandii, podczas wiosennych świąt, młodzież chodziła po wsi uderzając wszystko rózgami wierzbowymi (lub jarzębinowymi), aby przegnać złe duchy. Najbardziej dostawało się kobietom, ponieważ ponoć były bardziej podatne na wpływ demonów.

Z jednej strony brama do piekła, z drugiej symbol odrodzenia i czystości… Starożytnym ludom wydawało się, że roślina ta zrzuca niedojrzałe nasiona, co było podstawą zabobonu, iż tłumi pożądanie zmysłowe. Jej kwiat zalany wodą i wypity gasił wszelkie podniety tak długo, aż uczyni bezpłodnym.

Inne wierzenia mówią o wierzbie jako drzewie płodności. Odnawiająca siła wierzby oraz jej łatwość ukorzeniania się powodowały powstanie zwyczajów mających zapewnić siłę nie tylko ludziom, ale też plonom i zwierzętom. Zjadanie wierzbowych kotków z poświęconej palmy wielkanocnej miało dać zdrowie i pomyślność.

Wierzba była też drzewem wszelakiej płodności (choć z drugiej strony symbolem dziewictwa). W Rumunii kiedy kobieta bała się, że urodzi martwe dziecko, wbijała kołek wierzbowy w ziemię i przez 30 dni troszczyła się o niego. Jeżeli zakwitł, znaczyło to, że dziecko urodzi się żywe. Aby zapewnić płodność ziemi, w niektórych regionach Polski, do ziarna siewnego dodawano wierzbowe kotki. Palmy wielkanocne z wierzby, zatknięte w zagony, miały chronić przed żarłocznymi zającami. Celtowie sadzili wierzby specjalnie, aby przyspieszyć płodność pól. W starożytności sadzono wierzby nieopodal winnic, gdyż miały korzystny wpływ na dojrzewanie winogron. Ich giętkie gałązki służyły do podwiązywania latorośli. Kiedy rolnikom umierały źrebięta i cielęta, grzebano je w ogrodzie wkładając każdemu gałązkę wierzbową w pysk. Wyrosła z gałązki wierzba nie powinna być ogławiana – wtedy już żadne zwierzę nie umrze.

Kwitnąca wierzba (samosiew!) na moim balkonie. Bazi nie będziemy ich zjadać, na wszelki wypadek. Fot KZ.

W Chinach wierzba, jako symbol wiosny, kojarzyła się z erotycznym oczekiwaniem. Powiedzenia: „wierzbowe uczucia”, czy „kwiatowe życzenia” rozumiane są jako pożądanie seksualne; „Szukać kwiatów i kupować wierzby” – przebywać z prostytutką; „Spać pod kwiatami i odpoczywać pod wierzbą” to odwiedziny w domu publicznym.

I czyż wierzba nie jest kontrowersyjna? Z jednej strony kojarzona jest ze śmiercią, złymi mocami, a z drugiej z odrodzeniem, zmartwychwstaniem. Ma być doskonałym środkiem antykoncepcyjnym i chronić dzieci, pola i winnice. Jest też drzewem pożytecznym i to nie są żadne zabobony. Ale o tym to już innym razem.

 Przygotowując wpis korzystałam z następujących książek:

1. Braun B., Konold.,1998.[Chruścińska M., tłum] Kopfweiden – kulturgeschichte und Bedeutung der Kopfweiden in Sü Beih. Veröft. Naturschutz Landschaftspflage Bad. – Württ., Abt. 2, Bd. 89. Verlag regionalkultur, Karlsruhe.
2. Forstner D., 1990. Świat symboliki chrześcijańskiej. PAX, Warszawa.
3. Kowalski P., 1998. Leksykon. Znaki świata. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
4. Ziółkowska M., 1988. Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.
5. Kozłowska E. Sobczak K. 2000. Drzewa ogławiane i podkrzesywane w okolicach Kazimierza Dolnego. SGGW, Warszawa – praca magisterska